อสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ…เป.… สสฺสโต จ อสสฺสโต จ อตฺตา จ โลโก จาติ…เป.… เนว สสฺสโต นาสสฺสโต อตฺตา จ โลโก จาติ… อนฺตวา อตฺตา จ โลโก จาติ… อนนฺตวา อตฺตา จ โลโก จาติ… อนฺตวา จ อนนฺตวา จ อตฺตา จ โลโก จาติ… เนว อนฺตวา น อนนฺตวา อตฺตา จ โลโก จาติ อภินิเวสปรามาโส โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิฯ ทิฏฺฐิ น วตฺถุ, วตฺถุ น ทิฏฺฐิฯ อญฺญา ทิฏฺฐิ, อญฺญํ วตฺถุฯ ยา จ ทิฏฺฐิ ยญฺจ วตฺถุ – อยํ อฏฺฐมี โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิฯ โลกวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิ มิจฺฉาทิฏฺฐิ …เป.… อิมานิ สญฺโญชนานิ, น จ ทิฏฺฐิโยฯ โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา อิเมหิ อฏฺฐหิ อากาเรหิ อภินิเวโส โหติฯ

โลกวาทปฏิสํยุตฺตทิฏฺฐินิทฺเทโส จุทฺทสโมฯ

15-16. ภว-วิภวทิฏฺฐินิทฺเทโส

[148] โอลียนาภินิเวโส ภวทิฏฺฐิฯ อติธาวนาภินิเวโส วิภวทิฏฺฐิฯ อสฺสาททิฏฺฐิยา ปญฺจติํสาย อากาเรหิ อภินิเวโส กติ ภวทิฏฺฐิโย, กติ วิภวทิฏฺฐิโย? อตฺตานุทิฏฺฐิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส กติ ภวทิฏฺฐิโย กติ วิภวทิฏฺฐิโย…เป.… โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐหิ อากาเรหิ อภินิเวโส กติ ภวทิฏฺฐิโย กติ วิภวทิฏฺฐิโย?

อสฺสาททิฏฺฐิยา ปญฺจติํสาย อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยฯ อตฺตานุทิฏฺฐิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส ปนฺนรส ภวทิฏฺฐิโย, ปญฺจ วิภวทิฏฺฐิโยฯ มิจฺฉาทิฏฺฐิยา ทสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺฐิโยฯ สกฺกายทิฏฺฐิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส ปนฺนรส ภวทิฏฺฐิโย, ปญฺจ วิภวทิฏฺฐิโยฯ สกฺกายวตฺถุกาย สสฺสตทิฏฺฐิยา ปนฺนรสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺฐิโยฯ สกฺกายวตฺถุกาย อุจฺเฉททิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺฐิโยฯ

‘‘สสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺฐิโยฯ

‘‘อสสฺสโต โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺฐิโย ฯ ‘‘อนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยฯ ‘‘อนนฺตวา โลโก’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยฯ ‘‘ตํ ชีวํ ตํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺฐิโยฯ ‘‘อญฺญํ ชีวํ อญฺญํ สรีร’’นฺติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺฐิโยฯ ‘‘โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺฐิโยฯ ‘‘น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺฐิโยฯ ‘‘โหติ จ น จ โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโย ‘‘เนว โหติ น น โหติ ตถาคโต ปรํ มรณา’’ติ – อนฺตคฺคาหิกาย ทิฏฺฐิยา ปญฺจหากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยฯ

ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิยา อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยฯ อปรนฺตานุทิฏฺฐิยา จตุจตฺตารีสาย อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยฯ สญฺโญชนิกาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยฯ อหนฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา วิภวทิฏฺฐิโยฯ มมนฺติ – มานวินิพนฺธาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐารสหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สพฺพาว ตา ภวทิฏฺฐิโยฯ อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา วีสติยา อากาเรหิ อภินิเวโส ปนฺนรส ภวทิฏฺฐิโย, ปญฺจ วิภวทิฏฺฐิโยฯ โลกวาทปฏิสํยุตฺตาย ทิฏฺฐิยา อฏฺฐหิ อากาเรหิ อภินิเวโส สิยา ภวทิฏฺฐิโย, สิยา วิภวทิฏฺฐิโยฯ

สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย อสฺสาททิฏฺฐิโยฯ สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย อตฺตานุทิฏฺฐิโยฯ สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย มิจฺฉาทิฏฺฐิโยฯ สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย สกฺกายทิฏฺฐิโยฯ สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย อนฺตคฺคาหิกา ทิฏฺฐิโยฯ สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย สญฺโญชนิกา ทิฏฺฐิโยฯ สพฺพาว ตา ทิฏฺฐิโย อตฺตวาทปฏิสํยุตฺตา ทิฏฺฐิโยฯ

ภวญฺจ ทิฏฺฐิํ วิภวญฺจ ทิฏฺฐิํ, เอตํ ทฺวยํ ตกฺกิกา นิสฺสิตาเส;

เตสํ นิโรธมฺหิ น หตฺถิ ญาณํ, ยตฺถายํ โลโก วิปรีตสญฺญีติฯ

[149] ‘‘ทฺวีหิ, ภิกฺขเว, ทิฏฺฐิคเตหิ ปริยุฏฺฐิตา เทวมนุสฺสา โอลียนฺติ [โอลิยนฺติ (สฺยา. ก.) อิติวุ. 49 ปสฺสิตพฺพา] เอเก, อติธาวนฺติ เอเก; จกฺขุมนฺโต จ ปสฺสนฺติฯ กถญฺจ, ภิกฺขเว, โอลียนฺติ เอเก? ภวารามา, ภิกฺขเว, เทวมนุสฺสา ภวรตา ภวสมฺมุทิตาฯ เตสํ ภวนิโรธาย ธมฺเม เทสิยมาเน จิตฺตํ น ปกฺขนฺทติ น ปสีทติ น สนฺติฏฺฐติ นาธิมุจฺจติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, โอลียนฺติ เอเกฯ

‘‘กถญฺจ , ภิกฺขเว, อติธาวนฺติ เอเก? ภเวเนว โข ปเนเก อฏฺฏียมานา [อฏฺฏิยมานา (สฺยา. ก.) อิติวุ. 49 ปสฺสิตพฺพา] หรายมานา ชิคุจฺฉมานา วิภวํ อภินนฺทนฺติ – ‘‘ยโต กิร, โภ, อยํ อตฺตา กายสฺส เภทา ปรํ มรณา อุจฺฉิชฺชติ วินสฺสติ น โหติ ปรํ มรณา, เอตํ สนฺตํ เอตํ ปณีตํ เอตํ ยาถาวนฺติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, อติธาวนฺติ เอเกฯ

‘‘กถญฺจ, ภิกฺขเว, จกฺขุมนฺโต จ ปสฺสนฺติ? อิธ, ภิกฺขเว, ภิกฺขุ ภูตํ ภูตโต ปสฺสติฯ ภูตํ ภูตโต ทิสฺวา ภูตสฺส นิพฺพิทาย วิราคาย นิโรธาย ปฏิปนฺโน โหติฯ เอวํ โข, ภิกฺขเว, จกฺขุมนฺโต จ ปสฺสนฺติฯ

‘‘โย [อยํ คาถา อิติวุ. 49 ทิสฺสติ] ภูตํ ภูตโต ทิสฺวา, ภูตสฺส จ อติกฺกมํ;

ยถาภูเตธิมุจฺจติ, ภวตณฺหา ปริกฺขยาฯ

‘‘ส เว ภูตปริญฺญาโต, วีตตณฺโห ภวาภเว;

ภูตสฺส วิภวา ภิกฺขุ, นาคจฺฉติ ปุนพฺภว’’นฺติฯ

[150] ตโย ปุคฺคลา วิปนฺนทิฏฺฐี, ตโย ปุคฺคลา สมฺปนฺนทิฏฺฐีฯ กตเม ตโย ปุคฺคลา วิปนฺนทิฏฺฐี? ติตฺถิโย จ, ติตฺถิยสาวโก จ, โย จ มิจฺฉาทิฏฺฐิโก – อิเม ตโย ปุคฺคลา วิปนฺนทิฏฺฐีฯ

กตเม ตโย ปุคฺคลา สมฺปนฺนทิฏฺฐี? ตถาคโต จ, ตถาคตสาวโก จ, โย จ สมฺมาทิฏฺฐิโก – อิเม ตโย ปุคฺคลา สมฺปนฺนทิฏฺฐีฯ

‘‘โกธโน อุปนาหี จ, ปาปมกฺขี จ โย นโร;

วิปนฺนทิฏฺฐิ มายาวี, ตํ ชญฺญา วสโล อิติ’’ [อิเม (สฺยา.) สุ. นิ. 116 ปสฺสิตพฺพา]ฯ

อกฺโกธโน อนุปนาหี, วิสุทฺโธ [อมกฺขี (สฺยา.) อฏฺฐกถา โอโลเกตพฺพา] สุทฺธตํ คโต;

สมฺปนฺนทิฏฺฐิ เมธาวี, ตํ ชญฺญา อริโย อิตีติฯ

ติสฺโส วิปนฺนทิฏฺฐิโย, ติสฺโส สมฺปนฺนทิฏฺฐิโยฯ กตมา ติสฺโส วิปนฺนทิฏฺฐิโย? เอตํ มมาติ – วิปนฺนทิฏฺฐิฯ เอโสหมสฺมีติ – วิปนฺนทิฏฺฐิฯ เอโส เม อตฺตาติ – วิปนฺนทิฏฺฐิฯ อิมา ติสฺโส วิปนฺนทิฏฺฐิโยฯ

กตมา ติสฺโส สมฺปนฺนทิฏฺฐิโย? เนตํ มมาติ – สมฺปนฺนทิฏฺฐิฯ เนโสหมสฺมีติ – สมฺปนฺนทิฏฺฐิฯ น เมโส อตฺตาติ – สมฺปนฺนทิฏฺฐิฯ อิมา ติสฺโส สมฺปนฺนทิฏฺฐิโยฯ

เอตํ มมาติ – กา ทิฏฺฐิ, กติ ทิฏฺฐิโย, กตมนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺฐิโย? เอโสหมสฺมีติ – กา ทิฏฺฐิ, กติ ทิฏฺฐิโย, กตมนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺฐิโย? เอโส เม อตฺตาติ – กา ทิฏฺฐิ, กติ ทิฏฺฐิโย, กตมนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺฐิโย?

เอตํ มมาติ – ปุพฺพนฺตานุทิฏฺฐิฯ อฏฺฐารส ทิฏฺฐิโยฯ ปุพฺพนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺฐิโยฯ เอโสหมสฺมีติ – อปรนฺตานุทิฏฺฐิฯ จตุจตฺตารีสํ ทิฏฺฐิโยฯ อปรนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺฐิโยฯ เอโส เม อตฺตาติ – วีสติวตฺถุกา อตฺตานุทิฏฺฐิฯ วีสติวตฺถุกา สกฺกายทิฏฺฐิฯ สกฺกายทิฏฺฐิปฺปมุขานิ [สกฺกายทิฏฺฐิปฺปมุเขน (สฺยา.)] ทฺวาสฏฺฐิ ทิฏฺฐิคตานิฯ ปุพฺพนฺตาปรนฺตานุคฺคหิตา ตา ทิฏฺฐิโยฯ

[151] ‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, มยิ นิฏฺฐํ คตา, สพฺเพ เต ทิฏฺฐิสมฺปนฺนาฯ เตสํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺนานํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐา, ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐาฯ กตเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐา? สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส, โกลํโกลสฺส, เอกพีชิสฺส, สกทาคามิสฺส, โย จ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อรหา – อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐาฯ

‘‘กตเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐา? อนฺตราปรินิพฺพายิสฺส, อุปหจฺจปรินิพฺพายิสฺส, อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, สสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, อุทฺธํโสตสฺส, อกนิฏฺฐคามิโน – อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐาฯ

‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, มยิ นิฏฺฐํ คตา, สพฺเพ เต ทิฏฺฐิสมฺปนฺนาฯ เตสํ ทิฏฺฐิสมฺปนฺนานํ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐา, อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐาฯ

‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, มยิ อเวจฺจปฺปสนฺนา, สพฺเพ เต โสตาปนฺนาฯ เตสํ โสตาปนฺนานํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐา, ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐาฯ กตเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐา? สตฺตกฺขตฺตุปรมสฺส , โกลํโกลสฺส, เอกพีชิสฺส, สกทาคามิสฺส, โย จ ทิฏฺเฐว ธมฺเม อรหา – อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐาฯ

‘‘กตเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐา? อนฺตราปรินิพฺพายิสฺส, อุปหจฺจปรินิพฺพายิสฺส, อสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, สสงฺขารปรินิพฺพายิสฺส, อุทฺธํโสตสฺส, อกนิฏฺฐคามิโน – อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐาฯ

‘‘เย เกจิ, ภิกฺขเว, มยิ อเวจฺจปฺปสนฺนา, สพฺเพ เต โสตาปนฺนาฯ เตสํ โสตาปนฺนานํ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ นิฏฺฐาฯ อิเมสํ ปญฺจนฺนํ อิธ วิหาย นิฏฺฐาติ’’ฯ

ภววิภวทิฏฺฐินิทฺเทโส โสฬสโมฯ

ทิฏฺฐิกถา นิฏฺฐิตาฯ

3. อานาปานสฺสติกถา

1. คณนวาร

[152] โสฬสวตฺถุกํ อานาปานสฺสติสมาธิํ [อานาปานสติสมาธิํ (สี. อฏฺฐ.)] ภาวยโต สมาธิกานิ ทฺเว ญาณสตานิ อุปฺปชฺชนฺติ – อฏฺฐ ปริปนฺเถ [ปริพนฺเธ (ก.)] ญาณานิ, อฏฺฐ จ อุปกาเร ญาณานิ, อฏฺฐารส อุปกฺกิเลเส ญาณานิ, เตรส โวทาเน ญาณานิ, พาตฺติํส สโตการิสฺส [สโตการีสุ (สฺยา.)] ญาณานิ, จตุวีสติ สมาธิวเสน ญาณานิ, ทฺเวสตฺตติ วิปสฺสนาวเสน ญาณานิ, อฏฺฐ นิพฺพิทาญาณานิ, อฏฺฐ นิพฺพิทานุโลมญาณานิ, อฏฺฐ นิพฺพิทาปฏิปฺปสฺสทฺธิญาณานิ, เอกวีสติ วิมุตฺติสุเข ญาณานิฯ

กตมานิ อฏฺฐ ปริปนฺเถ ญาณานิ, อฏฺฐ จ อุปกาเร ญาณานิ? กามจฺฉนฺโท สมาธิสฺส ปริปนฺโถ, เนกฺขมฺมํ สมาธิสฺส อุปการํฯ